Kutno jako miasto prywatne co roku przynosiło swoim właścicielom stały dochód, głównie z monopolu na produkcję i sprzedaż alkoholi w mieście. Pod koniec XVIII wieku funkcjonowały tu trzy karczmy zajezdne, dwie chrześcijańskie, jedna żydowska.

Dodatkowo w bliskim sąsiedztwie miasta funkcjonowało kilka innych karczm i tak na trakcie toruńskim funkcjonowała karczma „Piaski” (obecnie budynek mieszkalny), na trakcie poznańskim karczma „Gnoyno”, na trakcie warszawskim w Starej Wsi „Pohulanka”, zaś przy drodze do Maliny karczma „Wygoda”. Przydrożne karczmy istniały także w Sieciechowie, Leszczynku i Dutkach.
Najstarsza kutnowska karczma (austeria) funkcjonowała zapewne już w średniowieczu. Prawdopodobnie zlokalizowana ona była przy placu targowym, w pobliżu kościoła parafialnego. Austeria w Kutnia wzmiankowana jest w ordynacji miejskiej kanclerza Andrzeja Zamoyskiego z 1767 roku. Zlokalizowana ona była przy zachodniej pierzei „placu dworskiego” „przy drodze w Rynek”. „Plac dworski” obecnie Rynek Zduński rozciągał się na południe od kościoła i cmentarza i posiadał wymiary ok. 80/90 m. Wschodnią pierzeję placu stanowiło sześć budynków mieszczan chrześcijan z ogrodami na zapleczach stojących przy ulicy prowadzącej od kościoła do ulicy Łowickiej (obecnie ul. Zduńska).
Andrzej Zamoyski już w 1765 roku w celu prowadzenia austerii kutnowskiej zamierzał ściągnąć do swojego dziedzicznego miasta Jana Krupskiego z Krakowa, ten jednak miał problemy finansowe i prosił kanclerza o wsparcie, a dopiero w zamian obiecywał realizację zobowiązania prowadzenia austerii w Kutnie wspólnie z żoną. W 1774 roku reprezentujący interesy A. Zamoyskiego Klemens Kozłowski pisał z Kutna że „prowent z karczmy na 350 złotych ugodzony Żyd trzymać i do dworu kutnowskiego płacić ma”.
Zachował się ciekawy literacki opis funkcjonowania austerii Zamoyskiego z lat 80-tych XVIII wieku, kiedy już właścicielem Kutna został wojewoda łęczycki Stanisław Kostka Gadomski: „… karczma brudna, pełno w niej dymu, żydziąt i śmieci…woźnica stosownie do poprzedniego rozkazu złożył konie na bok i wjechaliśmy do owej karczmy. Kuchta zajął się czem prędzej przyrządzeniem obiadu, zagrzał spory garnek piwa, dobył z faski dobrą misę bigosu, odgrzał, aż zapach buchnął na całą izbę. A żydzi aż zatykali nosy aby ich nie stryfić. Sporządził nadto przysmażanie z pieczonej jendyczki i miskę klusek ze słoniną, posililiśmy się wiec należycie i ruszyliśmy w dalszą drogę…”.
W przewodniku dla podróżnych wydanym w okresie Królestwa Polskiego (1815 – 1830) widnieje informacja, że Kutno posiadało już jednak „niezły dom zajezdny na Rynku”. Na planie regulacyjnym Kutna z 1826 roku nieruchomość oznaczona jest numerem 76. W skład nieruchomości wchodził „dom frontowy murowany z cegły palonej na glinę i wapno”. Budynek ten o długości prawie 44 łokci (26 m) a szerokości 25 łokci (15 m) i wysokości 12 łokci (7 m), posiadał jedno piętro oraz piwnice. Dach oberży o dwóch kominach przykryty był dachówką karpiówką. Do budynku frontowego przylegała murowana parterowa stajnia zajezdna z dachem pokrytym karpiówką o wymiarach 39 łokci (23 m) długości i 21 łokci (12,4 m) szerokości i wysokości 6 łokci (4 m. W skład kompleksu zajezdnego wchodziły jeszcze: murowany spichlerz parterowy zbudowany w „półklamrę” z bramą wjazdową o wymiarach 47,75 łokci (28 m) długości i szerokości 6,25 łokci (3,7 m) i wysokości 4,75 łokci (2,8 m), również kryty dachówką karpiówką; murowany spichlerz zbożowy z piętrem wykonanym z tzw. „muru pruskiego” o długości 22 łokci (13 m) i szerokości 12 łokci (7 m) i wysokości 12 łokci (7 m), pokrytego dachówką karpiówką; dwie drewniane drwalnie kryte gontami i kloaka „z dwoma sedesami” z pruskiego muru krytej gontami o wymiarach 3,25 łokci (1,9 m) na 2,5 łokcia (1,5 m) i wysokości 3 łokci (1,8 m).
We wrześniu 1870 roku cały kompleks nieruchomości zajazdu – oberży nabył Skarb Królestwa Polskiego od ówczesnego właściciela dóbr kutnowskich Witolda Mniewskiego na mocy kontraktu kupna za kwotę 10 855 rubli. W latach następnych budynek starej oberży z zabudowaniami gospodarczymi przeznaczono na potrzeby stacjonującego w Kutnie wojska carskiego.’

dr Jacek Saramonowicz

Na planie regulacyjnym miasta Kutna z 1826 roku, przy północno – wschodniej pierzei Rynku Zduńskiego, widoczny jest murowany budynek kościelny, dziś już nie istniejący. Był to „dom murowany o czterech izbach dla sług kościelnych” wymieniony w inwentarzu parafii kutnowskiej z 1857 roku, o wymiarach: 15 m długości, 10 szerokości i 2,7 m wysokości i pokryty dachówką karpiówką. Dwa pomieszczenia, po prawej stronie od sieni wejściowej, zajmowane były przez „dziadów kościelnych” i organistę, zaś po lewej stronie były pokoje dla wikariuszy. Do 1821 roku dom dla wikariuszy roku zlokalizowany był na północ od kościoła parafialnego. Był to „dom drewniany o czterech izbach dla Wikaryuszów pobudowany ale ten przez Rząd obalony został a na jego miejsce Poczta wybudowana, na wystawienie wikaryatu w ręku dziedzica Kollatora znajduje się złotych polskich 1899”.
Widoczny na planie Kutna z 1826 roku budynek dla sług kościelnych być może został wybudowany w latach 1773-75. Ówczesny właściciel Kutna były kanclerz Andrzej Zamoyski, realizował wtedy szereg inwestycji budowlanych w Kutnie, w tym nową drewnianą plebanię dla swojego protegowanego, nowego proboszcza kutnowskiego, a późniejszego prymasa Królestwa Polskiego Szczepana Hołowczyca.
Na jeszcze starszą metrykę budynku dla sług kościelnych wskazywać może informacja podana w 1838 roku przez ówczesny proboszcza kutnowskiego ks. Franciszka Jabłońskiego, który w piśmie dotyczącym koniecznych remontów budynków parafialnych informował, że dom dla sług kościelnych „przed lat stu już egzystował”.
Budynek dla sług kościelnych wymagał cyklicznych remontów. W 1848 roku remont taki przeprowadził ówczesny właściciel Kutna Feliks Mniewski. W 1857 roku budynek wymagał ponownie remontu ze względu na względu na „zapadający się dach, w którym pogniły wszystkie krokwie”.
W 1862 roku dozór kościelny zwracał się do Rządu Gubernialnego Warszawskiego, przy okazji konieczności wybudowania nowej murowanej plebani, także o remont domu dla wikariuszy i sług kościelnych. Wówczas remont domu oszacowano na kwotę ponad 640 rubli a budowę nowej plebani na prawie 3 tys. rubli. Postępowanie przetargowe jednak się przeciągało i jeszcze w styczniu 1863 roku (tuż przed wybuchem postania styczniowego) naczelnik powiatu gostyńskiego Józef Świecimski pisał do Rządu Gubernialnego o braku zgłoszeń kontrahentów w celu wykonania robót budowlanych w Kutnie. Zapadła wówczas decyzja o przeprowadzeniu robót budowlanych w trybie administracyjnym. Bezpośredni zarząd nad inwestycją z ramienia dozoru kościelnego miał sprawować aptekarz Wincenty Tuszyński.

dr Jacek Saramonowicz

W literaturze dotyczącej wczesnośredniowiecznych dziejów Kutna pojawia się postać Sieciecha, zarządcy dworu tj. palatyna księcia Władysława Hermana, który rezydował między innymi także w Płocku. Sieciech decydował o najważniejszych sprawach państwa, dbał o bezpieczeństwo władcy, nadzorował pobór podatków a nawet mianował urzędników książęcych i powoływał zarządców grodów.

O jednym z grodów Sieciecha wspomniał Gall Anonim, pisząc o bitwie pod Kruszwicą w 1096 roku i uwięzieniu syna Władysława Hermana Zbigniewa w grodzie palatyna na Mazowszu. Prof. Roman Grodecki wysnuł tezę, że informacja podana przez średniowiecznego kronikarza dotyczyć może grodu Sieciecha koło Płocka, a nie Sieciechowa leżącego w pobliżu Wisły i Wieprza, na pograniczu Mazowsza i Małopolski.
Gród Sieciecha w okolicach Płocka był zapewne ośrodkiem włości palatyna w strategicznym miejscu na pograniczu Mazowsza, ziemi łęczyckiej, Wielkopolski i Kujaw i prawdopodobnie zlokalizowany był w pobliży przeprawy przez Ochnię na trakcie z Łęczycy do Płocka.
Wybitny polski archeolog, numizmatyk i historyk prof. Stanisława Suchodolski, lokalizacji „castrum” Sieciecha doszukiwał się wprost w okolicach Kutna i postawił śmiałą tezę, że „w Sieciechowie pod Kutnem bite były denary Sieciecha”. Tym tropem poszedł dr Kazimierz Pacuski stwierdzając, że prawdopodobnie koło Kutna „założono jedną z rezydencji możnowładczych Sieciecha i z tej racji został tu wcześnie, może już przez niego ufundowany kościół po wezwaniem św. Wawrzyńca”.
Być może lokalizacji grodziska Sieciecha należy doszukiwać się na północ od Kutna na wzniesieniu, gdzie w późniejszych wiekach założony cmentarz żydowski. Na możliwość istnienia tam grodziska zwróciła uwagę Eleonora Bergman już w latach 70. tych XX wieku. Warto podkreślić, że znane są przypadki lokalizacji cmentarzy żydowskich w miejscach wcześniejszych grodzisk, jak np. w Lublinie, kiedy to na wzniesieniu zwanym „grodzisko” w XVI wieku założony został cmentarz.

Pewną poszlaką dotyczącą roli Sieciecha w ufundowaniu pierwszego kutnowskiego kościoła może być również hipoteza płockiego historyka Kościoła Tadeusza Żebrowskiego, który opierając się na osiemnastowiecznej tradycji, zawartej w dokumentach kapituły płockiej, uznał, że: „wsie Kutno i Sieciechów znalazły się w prebendach wikariuszy katedralnych z Płocka już pod koniec XI wieku w czasach Sieciecha”. W tym okresie do Płocka sprowadzone zostały z Leodium (Liège) relikwie św. Wawrzyńca, i być może jak twierdzi ks. Michał Misiarczyk “podczas swojej pierwszej wyprawy misyjnej na Mazowsze benedyktyni z Leodium ufundowali jeszcze w XI wieku kościół pw. św. Wawrzyńca w Płocku, wzmiankowany w falsyfikacie mogileńskim z 1065 roku i choć brakuje nam elementów do ostatecznej weryfikacji, to jednak jest prawdopodobne, że początkowo katedra płocka nosiłaby właśnie wezwanie św. Wawrzyńca”.
Być może już pod koniec XI wieku, w pewnym oddaleniu od grodu, przy trakcie prowadzącym do Płocka powstał kościół ufundowany przez Sieciecha. Istotną poszlakę może stanowić postać patrona św. Wawrzyńca, identyczna jak w przypadku kościoła benedyktynów w Płocku. Tuż obok świątyni zlokalizowany był zapewne plac targowy, który ze względu na skrzyżowanie szlaków handlowych dawał podstawę lokacji i dalszego rozwoju Kutna i Sieciechowa. W odpisie dokumentu z 1386 roku kasztelan dobrzyński Andrzej z Kutna otrzymał zezwolenie od księcia mazowieckiego Siemowita IV na odbywanie targów i jarmarku w dzień św. Wawrzyńca i zwolnienie z opłat podatkowych mieszkańców wsi Kutno i Sieciechów z wyjątkiem dwóch groszy z łanu. Jak zauważył Ryszard Rosin w dokumencie nie było wprost napisane, gdzie miały odbywać się te targi i jarmark, „jednak nazwa miejscowości, z której się pisał Andrzej sugeruje Kutno”.

Weryfikacja powyższych hipotez dotyczących roli platyna Sieciecha w dziejach Kutna wymaga dalszych prac archeologicznych w obrębie kościoła parafialnego pw. św. Wawrzyńca w i w jego najbliższym otoczeniu oraz na terenie byłego cmentarza żydowskiego.

dr Jacek Saramonowicz